De psyche is geen ding
Johannes Bongers
De menselijke geest, de psyche, is relationeel. Dat is een gegeven dat zich keer op keer opdringt – in de pijnlijke breuken van onze tijd. De opkomst van eco-anxiety bij jongeren is geen individuele stoornis, maar een collectieve verstoring van tijdsbeleving en vertrouwen. In Gaza worden mensen en een volk vernietigd – een wreedheid die de menselijke geest aantast.
Wij reduceren dat tot ‘depressieve gevoelens’, maar het is in wezen een collectieve verwonding. In de digitale verleiding van figuren als Andrew Tate krijgt een generatie jongens een mentale structuur aangeboden waarin geweld, algoritme en zelfbeeld versmelten. En de narcistische krenking van het kind Donald – opgegroeid in een cultuur van zelfuitvergroting – beheerst nu de geest van de wereldbevolking. In al deze gevallen zie je: geest leeft niet in individuen, maar tussen alles.
Psychologisch model
Toch blijven econoom Kees Cools en hoogleraar psychiatrie Jim van Os, zelfs waar zij de juiste verbanden aanraken, in hun NRC-opinie hangen in een psychologisch model dat geest behandelt als iets afzonderlijks dat aangetast wordt door economie, in plaats van als iets dat mede door economie geproduceerd wordt. Terwijl hun analyse een uitweg had kunnen zijn, reproduceren zij precies de fout waar de geest al decennia onder lijdt: de opvatting dat de psyche een binnenwereld is die je kunt beschermen met meer zelfzorg, betere condities, een beetje minder groeidruk.
Wat ontbreekt is een ecologische benadering van geest, sociaal en milieu – een samenhang die door Félix Guattari in 1989 werd gevat in zijn drie ecologieën. Geest, sociaal en milieu zijn geen losstaande velden, maar diep verstrengeld in een levend weefsel. Kapitalisme – geholpen door psychosociale technologie – breekt die samenhang af door het menselijk zelfgevoel, het sociale en de leefomgeving te reduceren tot meetbare, exploiteerbare eenheden.
Prestatiedruk, angst, burn-out zijn daarom geen bijwerkingen, maar noodzakelijke bouwstenen van een systeem dat geest afbouwt – dat haar relationele grond vernietigt en er een illusie van autonomie voor in de plaats zet. Zoals Gregory Bateson schreef: “Mind is the pattern that connects”. Die patronen worden vandaag gebroken.
Levende kracht
Wat nodig is, is geen bundeling van disciplines, geen bredere blik zoals Cools en Van Os voorstellen, maar een fundamenteel andere vraag: wanneer is geest nog mogelijk? Die vraag stelt niet hoe we geest kunnen redden, maar of de wereld waarin wij nu leven – met haar extractie en algoritmische conditionering – nog ruimte laat voor geest als relationele, levende kracht.
Dit is geen zorgprobleem, maar een ecologische crisis die een nieuw ecologiebeheer vereist. De psyche is geen ding. Wie dat gelooft – en onderwijst – draagt bij aan haar verdwijning.
Johannes Bongers is kunstenaar-onderzoeker bij Boolean Works (sinds 1991). Hij werkt op het snijvlak van kunst, filosofie en politiek. Oprichter van o.a. technotlogy.com, sooos.org, en andsterdam.nl.
Johannes Bongers, 02.05.2025 @ 10:01
RSS