De pijn van Bill Murray
Peter Breedveld
Bill Murray kijkt als iemand die zich zwaar onderschat voelt, maar zich daarbij heeft neergelegd. Zijn blik verraadt melancholie en vermoeidheid. Alsof hij voortdurend door iedereen wordt teleurgesteld, inclusief zichzelf. Maar hij is niet boos. Hij begrijpt het wel.
Murray ís ook lange tijd zwaar onderschat. Niet alleen door Hollywood, die hem gedurende de hele jaren tachtig en negentig bijna uitsluitend rollen heeft gegeven in platte pretfilms. Ook zijn fans nemen hem niet serieus. Ik voelde me daarin weer eens bevestigd toen ik in de bioscoop naar Lost in Translation zat te kijken. Een mooie, ontroerende, subtiele film over twee mensen in een wereld waarvan ze zich totaal vervreemd voelen. Er zaten bitterkomische momenten in de film, dat is waar. Maar het domme geschater dat vanachter me weerklonk zodra Murray zelfs maar in beeld kwam, was gewoon beledigend.
Storend ook. Ik heb pas echt van de film kunnen genieten toen ze op DVD uit was, en ik r thuis kon bekijken. Op een klein scherm weliswaar, maar zonder de luidruchtige, popcorn wegknagende, bier wegboerende hooligans waarmee ik de bioscoopzaal helaas zo dikwijls moet delen.
Lost in Translation, wat een treffende titel voor een film met Bill Murray. Hij had die Oscar voor de beste mannelijke hoofdrol moeten krijgen. Dat vond-ie zelf ook, zag ik bij de Oscaruitreikingen op televisie. Toen hij hoorde dat iemand anders m kreeg (ik ben vergeten wie) had-ie weer diezelfde blik van iemand die niet anders verwacht had, maar het toch oneerlijk vindt.
Murray is wel eens eerder gecast in rollen die zijn enorme talent recht doen, zoals Groundhog Day, over een man die gedwongen word steeds weer dezelfde dag over te doen, elke morgen opnieuw. En Mad Dog and Glory, waarin Murray een ietwat onwillige gangsterbaas speelt, die mensen alleen maar lijkt te intimideren omdat dat nou eenmaal bij zijn taakomschrijving hoort.
Maar pas de laatste tijd is Bill Murray structureel te zien in goede films. Onlangs zag ik eindelijk The Life Aquatic, die net op DVD is uitgebracht. Ik had m in de bioscoop willen zien, maar deadlines, kinderen en een aan seks verslaafde vrouw verhinderen me zo vaak naar de bioscoop te gaan als ik zou willen (ondanks de hooligans, inderdaad). Toen ik m in de videotheek zag staan heb ik m meteen mee naar huis genomen.
Ik heb m twee keer achter elkaar gekeken. Het is een vreemde, tragikomische film met een dit klinkt paradoxaal- ingehouden hysterische ondertoon. Liefde en wreedheid lijken synoniemen te zijn. Dit is het universum van Bill Murray. De sfeer van vervreemding wordt nog versterkt door de geniale soundtrack, die voornamelijk bestaat uit in het Portugees gezongen liedjes van David Bowie, begeleidt op de akoestische gitaar.
Murray speelt Steve Zissou, een Jacques Cousteau-achtige onderwaternatuurfilmer, die het de laatste jaren niet is gelukt zijn vroegere succes te evenaren. Als tijdens filmopnamen zijn beste vriend wordt verslonden door een haai van een onbekende soort, wordt hij ervan verdacht dat in scène te hebben gezet. Het doet hem pijn, maar hij doet weinig moeite de verdachtmakingen te weerleggen. De ervaring zal hem geleerd hebben dat dat zinloos is. Mensen denken toch wat ze willen.
Het wekt geen verbazing dat zijn rivaal Alistair Hennessey, gespeeld door Jeff Goldblum, zoveel meer succes heeft dan Zissou. Hennessey is ambitieuzer, gedisciplineerder en behept met een betere kennis van het leven in de oceanen. Zissou is voor het duiden van de diersoorten, die hij tegenkomt, compleet afhankelijk van zijn vrouw Eleanor (prachtig gespeeld door Anjelica Houston, die de teleurstellingen in haar leven heeft omgezet in een granieten ongenaakbaarheid). Zelfs de jonge journaliste die met hem mee reist op zijn volgende expeditie, weet beter dan Zissou de kwallen te identificeren die op een avond in groten getale aanspoelen op het strand.
Eleanor is onmisbaar voor de organisatie van Zissous expedities. Wanneer Zissou echter besluit om als een soort Ahab te gaan jagen op de haai die zijn vriend heeft opgegeten, weigert zij mee te gaan. De expeditie wordt dan ook een tocht door de hel van de waanzin die Zissou als een magneet aantrekt. Zissou is geen goede leider. Hij is slordig, brengt zijn bemanning onnodig in gevaar. Hij is een waardeloze echtgenoot. Zijn vrouw heeft genoeg van zijn strapatsen. Toch doen zijn mannen (onder andere de getergde Duitser Klaus, weergaloos gespeeld door Willem Dafoe) alles voor hem, en is Eleanor er altijd op het moment dat de kastanjes uit het vuur moeten worden gehaald.
Waarom doen ze dat? Dat zou onbegrijpelijk zijn als Zissou niet door Bill Murray werd gespeeld. Bill Murray is tragisch, hij is niet knap, hij is een slons, maar dat weegt allemaal niet op tegen zijn ontegenzeggelijke coolheid. Murray is nergens bang voor, hij wandelt overal doorheen, hij windt iedereen om zijn vinger, want hij heeft niks te verliezen. Hij is één van die mannen die tegelijk lelijk en woest aantrekkelijk kunnen zijn, bij wie je zonder aarzelen in een krakkemikkige onderzeeër stapt en naar de bodem van de oceaan afdaalt.
Aan het einde van de film zit een scène die even bizar is als poëtisch en ontroerend. Een puur religieuze scène. In die krakkemikkige onderzeeër gaat Zissou, vergeld door zijn vrouw en bemanning, de confrontatie aan met de haai die zijn vriend heeft opgegeten. En die haai is groot en wreed, maar hij is ook prachtig. Zissou ziet die haai en begint te huilen. En dan wordt duidelijk hoeveel iedereen van hem houdt. Zissou heeft niet alleen zijn eigen pijn en verdriet samengebald en op die haai geprojecteerd, hij draagt ook de pijn en het verdriet van de mensen om hem heen mee. Hij is hun verlosser, en die haai is God. En zodra Zissou en zijn metgezellen God hebben ontmoet, hebben ze vrede met de wreedheid van het leven, die immers ook mooi en wonderbaarlijk is. En dan brokkelen de stenen omhulsels af waarmee ze zich hebben geharnast, en dan kunnen ze weer van elkaar houden. En dat doen ze dan ook.
Peter Breedveld luistert de laatste tijd vooral naar Juana Molina, Gaby Kerpel en Axel Krygier.
Algemeen, 10.09.2005 @ 13:16
RSS