Een door het ‘niets’ opengebroken dictatuur
Anita Brus
Oprotten met je pedohysterie!
“Poëtische leegten in de kunst en literatuur bieden mogelijkheden tot nieuwe invullingen en het zijn deze nog onbekende invullingen die dictaturen open kunnen breken.”
Dit was een van de stellingen bij mijn proefschrift met als titel Leegten van een dictatuur. Toen ik dit vorig jaar november in Leiden verdedigde had ik niet kunnen bevroeden dat het een aantal maanden later om de meer prozaïsche leegte zou gaan van een omhooggehouden vel papier als protestactie tegen een oorlog van Poetin. De vrouw die het vel met ‘niets’ omhoog hield werd meteen door de politie afgevoerd, wat op het eerste gezicht absurd lijkt. Maar is misschien niet juist dat ‘niets’ dreigend voor Poetin en wat maakt het dan zo bedreigend?
Mijn onderzoek richtte zich op de werken van een aantal uit een Afrikaanse dictatuur afkomstige schrijvers en beeldende kunstenaars. Aan de hand van de theorieën van twee Franse filosofen – Rancière en Badiou – onderzocht ik waar zich in hun werken breukvlakken en ‘leegten’ bevinden en hoe die hun uitwerking hebben binnen een dictatuur. Die leegten vond ik in dichtregels, stereotypen, lege (tussen)ruimten en in lege tekstballonnen. Lege tekstballonnen in strips – met titels als De moordenaars van mijn intelligentie – kunnen natuurlijk ook verwijzen naar censuur (of naar personen die geen gedachten hebben), maar ik vermoedde nog een extra en misschien wel veel indringender betekenis.
Waarheidsprocedure
Leegten kunnen gezien worden als plekken waar gaten vallen omdat hierin tegengestelde elementen met elkaar botsen. Daarin ligt volgens Jacques Rancière ook het politieke besloten dat een gat slaat in wat hij aanduidt als de politie die juist geen enkele (open) ruimte laat, oftewel in de Staat als gesloten politiek systeem. Volgens Badiou gaat het daarbij echter niet om een enkel gat, maar om een reeks van gaten of breuken die samen uitmonden in wat hij aanduidt als ‘leegte’. Die leegte legt het zwijgen bloot over alles wat buiten de hegemoniale orde valt zoals een witte figuur die aan de rand staat van drek die door de straten stroomt in het beeldverhaal Mar de mierda van de uit Equatoriaal Guinea afkomstige Ramón Esono Ebalé.
Behalve lege tekstballonnen verschijnen er in zijn strips en beeldverhalen witte figuren als onschuldige vormen in een veelzeggende omgeving vol metaforen en symbolen, waarin ze door hun leegte ‘niets’ laten zien. Volgens Badiou komt dat ‘niets’ neer op alles wat verscholen en daarom ook raadselachtig blijft en waarin zich tegelijkertijd een zuivering voordoet waarin waarheid geschiedt. Kunst laat te raden over en is volgens hem, naast liefde, wetenschap en politiek, een waarheidsprocedure die indruist tegen de eenduidige, gesloten waarheid van een dictatuur.
Bedreiging van een dictatuur
Kunst die delen openlaat is daarom nog meer een bedreiging van een dictatuur en het zou in het huidige tijdsbestek interessant zijn ook de werken te onderzoeken van Russische beeldende kunstenaars (en schrijvers) op de daarin aanwezige leegten. Maar misschien is dat nu helemaal niet nodig omdat wij al genoeg hebben aan dat omhooggehouden plakkaat van die ene demonstrant. Het toonde de leegte en het niets waarin de waarheid ligt besloten die bevochten moet worden en waarvoor volgens Badiou eveneens moed nodig is.
In onze westerse wereld gaat die moed in tegen wat Badiou de “futloosheid die eigen is aan het huidige neoliberale tijdperk” noemt. In Rusland lijken ze nu, met zoveel moed om op een plein het protest van het ‘niets’ te laten doorklinken, dat ‘futloze neoliberale tijdperk’ voorbij. Er is des te meer moed voor nodig, want ook Poetin zal aanvoelen dat zijn dictatuur met ‘niets’ des te genadelozer wordt opengebroken.
Anita Brus is docent in de Spaanse taal/literatuur/kunst en schrijft over Afrikaanse kunst in het Spaanse kunsttijdschrift Revistart. Ze is gepromoveerd op Kunst en literatuur in Equatoriaal Guinea aan Universiteit van Leiden. Zij publiceert teksten in het Spaans en in het Nederlands op haar eigen weblog. Lees het verbijsterende relaas over haar domrechtse date. Volg haar op Twitter..
Anita Brus, 22.03.2022 @ 08:06
RSS