Gramsci en de comeback van het fascisme

Michiel Bakker

Illustratie: Hugo Pratt

Het huidige kapitalisme loopt tegen allerlei grenzen aan. Tegelijkertijd wordt het fascisme in de Westerse wereld weer afgestoft. Is dat toeval? Misschien. Er is echter een weinig geruststellend precedent, laat Antonio Gramsci’s analyse van de opkomst van het Italiaanse fascisme in de jaren ‘20 zien.

Antonio Gramsci (1891-1937) was een van de theoretici van het Italiaanse marxisme in het Turijn van de jaren 1920, destijds een bolwerk van de arbeidersbeweging. Als marxist verdeelde Gramsci de structuur van een samenleving in tweeën: de onderbouw is grofweg de economische verdeling waaruit de klasseverdeling blijkt (‘bezittend’ of niet, ‘producerend’ of niet, etc.); de bovenbouw bestaat uit maatschappelijke en staatkundige instituties zoals media of het parlement.

In Gramsci’s Italië beheerste de tandem van Noord-Italiaanse kapitaal en het Vaticaan zowel de onderbouw (economie) als de bovenbouw (politiek-cultureel). Zo’n dubbele overheersing noemt Gramsci een ‘historisch blok’, en het was de crisis van zo’n blok waarin het fascisme werd geboren.

Onvrede

Al voor het einde van de Eerste Wereldoorlog was er brede onvrede in Italië. Zo werd de economie van Zuid-Italië al decennialang opgeofferd ten gunste van de Noord-Italiaanse industrie. Dat kapitalistische systeem kon intussen niet genoeg Italianen voorzien van eten en een dak boven het hoofd.

Deze onvrede over de onderbouw werd lang ingetoomd door de politiek-culturele overheersing van de tandem industrie-Vaticaan. Nadat de arbeidersbeweging zich beter organiseerde en de Italiaanse staat enorme oorlogsschulden maakte, hadden de arbeiders echter begin jaren ’20 de macht kunnen grijpen. Dat dit niet gebeurde, had tenminste twee redenen:

(1) De grote socialistische partij PSI durfde zich op cruciale momenten niet achter de arbeidersbeweging te scharen, uit angst de regie kwijt te raken’
(2) Diezelfde PSI was grotendeels tegen Italiaanse deelname aan de Eerste Wereldoorlog geweest. Alle Italianen die terugkwamen van het front werden uit de partij geweerd.

Mede uit dat laatste reservoir ontstond de zwarte modder van de fascio.

Knokploegen

De eerste fascio waren weinig meer dan knokploegen van vooral ontevreden oud-militairen uit de boerengebieden in Midden- en Zuid-Italië. Ze hadden een hekel aan twee groepen: kapitalisten en socialisten, door wie ze respectievelijk waren uitgeknepen en uitgekotst. Het was voormalig socialist Benito Mussolini die deze fascio met enige pijn en moeite wist te verenigen, het fascisme formeel voorzag van een zowel antikapitalistisch als antisocialistisch programma, en er zo een nationale beweging van maakte.

Deze fascisten waren vooral zogeheten ‘kleinburgers’ – dus niet primair arbeiders, maar mensen uit de onderste helft van de middenklasse. Deze groep had ook een economische reden om tegen de arbeiders te zijn: bij een economische herverdeling ten gunste van de arbeiders zouden zijzelf aan een korter eindje trekken.

Voetvolk

Interessanter dan de precieze toenmalige historische situatie is de politieke analyse van Gramsci. Belangrijker dan de crisis van een systeem is de strijd om het ‘beheer’ ervan. De arbeidersklasse zette wel een ‘progressieve’ aanval in om een ander politiek systeem te bouwen, maar kon door interne partijstrijd niet het beheer nemen. Dat lukte de heersende klasse wel: die verzamelde bondgenoten en reageerde.

Tegen het ‘progressieve’ streven van de arbeidersbeweging stelde de kapitalistische klasse zich ‘reactionair’ op: het wilde haar overheersing, die tenminste economisch niet houdbaar was, toch voortzetten. De fascisten leenden zich daarbij uitstekend als voetvolk.

Dat de fascisten ook antikapitalisme beleden, bleek vooral lippendienst te zijn. Ze waren weliswaar ontevreden over de economische situatie, maar niet vanwege een principieel bezwaar tegen de economische organisatie. Daarnaast werden de fascisten op allerlei manieren door de kapitalistische klasse gefaciliteerd; niet alleen financieel. Bij hun aanvallen op socialisten werd de fascistische knokploegen door het openbaar bestuur, de politie of justitie geen strobreed in de weg gelegd.

Democratisch tegenblok

De belangrijkste les uit bovenstaande is de volgende. Het fascisme was instrumenteel voor de heersende, kapitalistische klasse in dier strijd tegen economische en sociale verandering, en het was de kleine burgerij (de middenklasse) die zich daarvoor liet gebruiken.

Dat deze alliantie tussen fascisten en de heersende klasse uitmondde in een fascistische dictatuur, achtte eenieder lang onwaarschijnlijk. Toen dit wel heel waarschijnlijk werd, kreeg het politieke midden meermaals de kans om samen met socialisten en communisten een ‘democratisch tegenblok’ te vormen. Dat deed dit midden niet. Het gokte liever op een meevallend fascisme dan dat het culturele en economische voorrechten riskeerde.

Uitzuigen

Ook ons ‘historisch blok’ is in crisis: een kleine groep parasiteert zodanig op het werk van een grote groep dat het niet meer houdbaar is. Na het uitzuigen van andere landen via kolonialisme en neokolonialisme, worden nu ook binnen onze eigen landsgrenzen steeds meer sociale zekerheden en voorzieningen opgeofferd om het systeem van (neo-)kapitalisme te kunnen voortzetten.

Wellicht lukte het een tijdlang om de Nederlanders te ‘pacificeren’ met voorzieningen zoals de verzorgingsstaat, maar inmiddels wordt die afgebroken, net als het onderwijs, en zit er PFAS in de soep. Gramsciaans gezegd: de consequenties van de economische organisatie laten zich niet meer verenigen met de culturele en politieke situatie.

Dat heropent de debatten over ‘verdeling’, en wie nu het volste bord heeft, heeft reden om die debatten te willen smoren, afzwakken of misleiden. Kortom, om ‘reactionair’ te zijn. Misschien is het dus geen toeval dat precies in deze tijd de fascistische winden weer opsteken.

Historische echo’s

De situatie in Gramsci’s Italië verschilt op veel punten van onze eigen omstandigheden. Toch zijn er historische echo’s, waaronder de volgende. Misschien komt een en ander u bekend voor.
• Het fascisme positioneerde zich als een ‘middenbeweging’ tussen enerzijds ‘links’ en anderzijds ‘kapitaal’, maar stond door haar reactionaire functie in dienst van het kapitaal.
• Fascisten houden van militaristisch en nationalistisch vertoon.
• De kern van het fascisme bestond niet uit de meest uitgebuite burgers, maar uit de kleine burgerij.
• De politie, het openbaar bestuur en de politiek keken even opzij als de fascisten zich misdroegen.
• Het ‘politieke midden’ bestendigde liever de bestaande situatie dan dat ze proactief optrad tegen een antidemocratische beweging.

Tweet

Gastschrijver, 02.10.2025 @ 08:00

[Home]